Απόστολος Πέτρος Αναφέρεται στο «Οι Άγιοι Θεόπτες Πατέρες» (Γρηγόριος Νύσσης (+394)).
Δεύτερος λόγος περί Αναστάσεως. Ιωάννης Δαμασκηνός. Οκτώηχος.
Η Πρώτη Ανάστασις Σεδαλίχ Ήχος όγδοος.Αγ. Γρηγόριος Νύσσης (+394). Στο «Δεύτερος λόγος περί Αναστάσεως» γίνεται αναφορά στον Απόστολο Πέτρο (1ος αι.) ο οποίος είδε το Άγιο Φως. (Δεύτερος Λόγος περί Αναστάσεως, 4ος αι.)Στα πρακτικά του ιστορικού της Εκκλησίας Ευσέβιου (4ος αι.) αναφέρεται πως, παρουσία του Πατριάρχου Ναρκίσσου (2ος αι.), δεν υπήρχε επάρκεια ελαίου στο λυχνάρι της εικόνας. Κάποιος άνδρας το γέμισε το λυχνάρι με νερό από την πηγή Σιλωάμ. Το λυχνάρι άναψε με το Άγιο Φως και παρέμενε αναμένο, καθ’ όλη την διάρκεια της Πασχάλιας Λειτουργίας. (Ευσέβιος Παμφυλίας, Ιστορία της Εκκλησίας, Βιβλίο ΣΤ’, κεφ. 9, 1-3)
Ο Μέγας Θεοδόσιος (+395), σύμφωνα με την παράδοση, κάποτε επισκέφθηκε κρυφά την Ιερουσαλήμ, και αμέσως μετά, ΟΛΑ τα λυχνάρια των εικόνων άναψαν. «Το θαύμα αυτό εξέπληξε τον Πατριάρχη, αλλά άγγελος του αποκάλυψε πως αυτός που προσευχόταν δεν ήταν απλός άνθρωπος, αλλά ο άγιος βασιλέας Θεοδόσιος» (Επίσκοπος Πορφύριος (Ουσπένσκυ), «Το βιβλίο του είναι μου», Μέρος 3, S-Pb., 1896, σελ. 299-300. (στα Ρώσσικα)Σίλβια της Ακουιτανίας, 385.
Συνέγραψε το «Pilgrimage of Silvia» (Προσκύνημα της Σίλβια), διατέθηκε στο κοινό για ανάγνωση, στην βιβλιοθήκη του Αββαείου του Ροσσάνο (Καλαβρία Ιταλίας). Αργότερα εκδόθηκε και στην Αγγλική: «The pilgrimage of S. Silvia of Aquitania to the holy places» (Το προσκήνυμα της Αγ. Σίλβια στους Αγίους Τόπους) (περίπου 385 μ.Χ.), Εκδόσεις Palestine Pilgrims Text Society, Λονδίνο, 1891.Ιερός Ιωάννης ο Δαμασκηνός (780) στο υμνολόγιό του συχνά αναφέρεται στο Φως το υπέρλαμπρον επί του Παναγίου Τάφου. Για παράδειγμα: «….Πέτρος εις τον Τάφον, και είδε φως εν αυτώ, και εφοβήθη…» Οκτώηχος.
Η πρώτη Ανάστασις σεδαλίχ, Ήχος όγδοος, όπ.πρ.)Ο Άραβας Μουσουλμάνος Al-Djahis (+869) στο έργο του «The book of animals» κάνει ιδιαίτερη αναφορά στο Άγιο Φως. Krachkovsky I. «Holy Fire»(Αγιο Φως), σύμφωνα με την αφήγηση του al-Biruni και άλλων Μουσουλμάνων συγγραφέων του 10ου – 13ου αι. της Χριστιανικής Ανατολής, Τόμος.3.Έκδοση 3η, 1915, σελ..231. (στα Ρώσσικα)Ο Λατίνος μοναχός Barnard, (865) έγραψε: «Είναι περιττό να γράψω πολλά για τον τάφο αυτό, επειδή ο Bede λέει αρκετά γι’ αυτόν στην δική του Ιστορία (της Αγγλικής Εκκλησίας). Όμως αξίζει να αναφερθεί πως αυτό που συμβαίνει το Μεγάλο Σάββατο, την Παραμονή του Πάσχα. Το πρωί αρχίζει η λειτουργία μέσα στην εκκλησία αυτή. Μετά, όταν τελειώσει, μπαίνουν ψάλλοντας το «Κύριε Ελέησον» μέχρι να έρθει άγγελος και να ανάψει με φως τα κανδήλια που κρέμονται πάνω από τον τάφο. Ο Πατριάρχης μεταδίδει αυτό το Φως στους επισκόπους και τον υπόλοιπο λαό, και ο καθένας έχει φως, εκεί που στέκεται.» Mabilon. Acta Sancta. Τόμος. III. P. II. Σελ. 473. (Σχετ.: Επίσκοπος Αυξέντιος Φωτικής. Το Πασχάλιον Πυρ στην Ιερουσαλήμ: Μια Μελέτη της Τελετής του Αγίου Φωτός στον Ναό του Παναγίου Τάφου.)
.Κώδιξ Ιεροσολύμων Πατριαρχείου Τιμίου Σταυρού Νο.43 [HS 43]. (4ος αι.)Ο γνωστός Άραβας νομομαθής, Ahmed ibn al-Kassa (απεβίωσε το 936 μ.Χ.) στο έργο του «Signs of Quibla» (Σημεία του Κίμπλα) έγραψε: «Οι άνθρωποι πηγαίνουν έξω, σε ένα τόπο με τάφο από πέτρα το Μεγάλο Σάββατο, που τριγύρω του είναι στοές. Παραμένοντας εκεί, παρακολουθούν τον τόπο του τάφου, γονατίζουν και προσεύχονται ενώπιον του Θεού του Υψίστου, από την εωθινή προσευχή μέχρι την δύση του ηλίου. Ο εμίρης και ο ιμάμης ενός τεμένους χαιρετώνται. Ο κυβερνήτης κλείνει την θύρα του τάφου, και κάθεται λίγο πιο πέρα.
Όλοι τους μένουν κατ’ αυτόν τον τρόπο, μέχρι το Φως, που είναι σαν λευκή φωτιά, να εμφανισθεί μέσα από τον τάφο. Στην συνέχεια, ο κυβερνήτης ανοίγει την θύρα και μπαίνει μέσα. Κρατά ένα κερί, το οποίο έχει ανάψει από την φωτιά αυτή, στο χέρι του….. Το δίνει στον ιμάμη, ο οποίος μεταφέρει το κερί και ανάβει τα λυχνάρια μέσα στο τέμενος…. Η αναφορά η σχετική με αυτό γράφεται προς τον κυβερνήτη, ενημερώνοντάς τον πως φωτιά εμφανίστηκε την τάδε ώρα, της τάδε ημέρας. Εάν το Φως εμφανιστεί μέχρι την εωθινή προσευχή, θεωρείται σημάδι πως η χρονιά θα είναι καρποφόρα, και χωρίς ξηρασία. Αν εμφανιστεί το μεσημέρι, είναι ένδειξη πως η χρονιά θα είναι χωρίς καρπούς. (Σχετ.: Krachkovskij I. JU. «Blagodatnyj ogon’» po rasskazu al-Biruni i drugikh musul’manskikh pisatelej X-XIII vekov // Khristianskij Vostok. Spb., 1915, T. 111. Vyp. 3. S. 231-232.) (στα Ρώσσικα)
Ο Abu l-‘Abbas Ahmad (απεβίωσε το 947 μ.Χ.) – σύγχρονος πολέμιος των Ελλήνων του 10ου αι. – διηγείται πως ο Μουσουλμάνος κυβερνήτης της Ιερουσαλήμ σφραγίζει την πόρτα του Τάφου ΠΡΙΝ την εμφάνιση της φωτιάς και, όταν το λευκό φως της φωτιάς εμφανιστεί μέσα στον Τάφο, ξεκλειδώνει την πόρτα του και μπαίνει μέσα στον Τάφο και ανάβει ένα κερί από την φωτιά αυτή. (Σχετ. : Zsolt (EDT) Hunyadi, Jozsef (EDT) Laszlovszky, The Crusades and the Military Orders: Expanding the Frontiers of Medieval Latin Christianity – History – (Οι Σταυροφορίες και τα Στρατιωτικά Τάγματα: Επεκτείνοντας τα Σύνορα της Μεσαιωνικής Λατινικής Χριστιανοσύνης – Ιστορία), 2002 – 606 σελίδων. Σελ. 90.)Ο Μητροπολίτης Καισαρείας, Καππαδόκης Αρέθας στο μήνυμά του προς τον Εμίρη της Δαμασκού (αρχές 10ου αι.) γράφει:
«Κάθε χρόνο μέχρι τώρα, την ημέρα της αγίας Του Αναστάσεως ο Πανάγιος και Πολύτιμος Τάφος Του κάνει θαύματα…. (όντας όλα τα φώτα της Ιερουσαλήμ σβηστά, και)….. με την θύρα (του Παναγίου Τάφου) σφραγισμένη….και οι Χριστιανοί να στέκονται τριγύρω του, μέσα στον Ναό της Αναστάσεως (η Ροτόντα που στέγαζε το κουβούκλιο), φωνάζοντας «Κύριε Ελέησον!», ξαφνικά εμφανίζεται μια αστραπή φωτός και ανάβει το καντήλι, και στην συνέχεια όλοι οι κάτοικοι της Ιερουσαλήμ παίρνουν από το φως αυτό και ανάβουν τα δικά τους τα κεριά…» (Σχετ.: Επίσκοπος Αυξέντιος Φωτικής. Το Πασχάλιον Πυρ στην Ιερουσαλήμ: Μια Μελέτη της Τελετής του Αγίου Φωτός στον Ναό του Παναγίου Τάφου.)
Ο Άραβας ιστορικός Masudi (+ 957), χρονολόγησε το Άγιο Φως. Krachkovsky I. «Holy Fire»(Αγιο Φως), σύμφωνα με την αφήγηση του al-Biruni και άλλων Μουσουλμάνων συγγραφέων του 10ου – 13ου αι. της Χριστιανικής Ανατολής,. Τόμος 3. Έκδοση 3η, 1915, σελ. 223-224. (στα Ρώσσικα)Ένας κληρικός της αυτοκρατορικής αυλής του Κωνσταντίνου Ζ’ Πορφυρογέννητου, ο Νικήτας, το 947 μ.Χ. έστειλε επιστολή στον αυτοκράτορα διηγούμενος την απόπειρα ενός εξοργισμένου εμίρη να δώσει τέλος στην τελετή αφής του Αγίου Φωτός…. « (Ο εμίρης) απαίτησε (από τον Πατριάρχη), με την απειλή απαγόρευσης του λαϊκού εορτασμού της Αναστάσεως του Χριστού, την καταβολή 7000 χρυσών νομισμάτων.
Η καταβολή αυτή δεν θα γινόταν, αν δεν είχαν παραδοθεί άμεσα από τους γραμματείς 2000 χρυσά, με εγγύηση για την καταβολή των υπολοίπων 5000. Όση ώρα παρέμενε ο Πατριάρχης φρουρούμενος στο Πραιτώριο, ο Θεός των θαυμάτων γέμισε δύο από τα κανδήλια της τριπλής κανδήλας που κρέμονται στον τόπο που λένε πως εναποτέθηκε το Σώμα του Χριστού, όταν έγινε η Αποκαθήλωση, για να το περιποιηθούν. Όταν τα νέα για το θαύμα έφτασαν στο Πραιτώριο, Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι έτρεξαν, πατείς με – πατώ σε, στον ναό. Όμως οι Μουσουλμάνοι ήρθαν γεμάτοι αιματοβαμμένες σκέψεις και φονικά σχέδια, οπλισμένοι και έτοιμοι να σφάξουν κάθε Χριστιανό που κρατούσε αναμμένο φανάρι.
Σε λίγο έφτασε ο Πατριάρχης, ακολουθούμενος από τον Κλήρο, και, έχοντας διαπιστώσει πως δεν είχε μέχρι στιγμής λάβει χώρα η εμφάνιση της ιερής φλόγας, με την βοήθεια των Μουσουλμάνων κανόνισε να σφραγισθεί το Άγιο Κουβούκλιο, και άρχισε να προσεύχεται μαζί με τους Χριστιανούς.Γύρω στην έκτη ώρα, έχοντας προσηλωμένο το βλέμμα του στον Πανάγιο Τάφο, είδε την υπερφυσική εμφάνιση του Φωτός. Μπήκε μέσα στο Άγιο Κουβούκλιο, του οποίου την είσοδο του την έδειχνε ένας άγγελος.
Την στιγμή που πήγε να πάρει ένα κερί για να μεταδώσει την ουράνια φωτιά σε όλους όσους ήταν μέσα στον ναό κρατώντας δάδες, δεν είχε προλάβει να βγει από τον Τάφο, όταν είδε τον ναό να πλημμυρίζει ξαφνικά με ένα ουράνιο φως. Οι πιστοί στέκονταν αριστερά και δεξιά, κάποιοι ήσαν κοντά στην θύρα, άλλοι κοντά στον Γολγοθά, άλλοι κοντά στην σταυρόμορφη αλυσίδα που κρέμεται από την οροφή και τριγύρω από την οποία είχαν κρεμασμένα τα καντήλια τους – η αλυσίδα, δηλαδή, που είναι για να αντιπροσωπεύει το κέντρο του κόσμου και που είναι εκεί ως σημείο, ώστε όλοι οι άνθρωποι να θαυμάζουν το φαινόμενο της θεϊκής φωτιάς.
Οι ίδιοι οι Μουσουλμάνοι γέμισαν με θαυμασμό, αφού μέχρι εκείνη την στιγμή η εμφάνιση του Φωτός κατ’ έτος συνέβαινε μόνο σε ένα από τα κανδήλια μέσα στο Άγιο Κουβούκλιο, ενώ την ημέρα αυτή, ολόκληρος ο ναός είχε γεμίσει με φως. Ο εμίρης, που παρακολουθούσε από κάποιο ψηλότερο σημείο, έγινε μάρτυρας ενός ακόμη μεγαλύτερου θαύματος. Το μεγαλύτερο από τα κανδήλια – που κρεμόταν ακριβώς μπροστά του – άφησε να χυθεί το λάδι και το νερό που περιείχε, και ξαφνικά γέμισε με το θεϊκό πυρ, παρ’ ότι δεν υπήρχε πλέον κανένα φυτίλι μέσα του.» (Σχετ.: Επίσκοπος Αυξέντιος Φωτικής.
Το Πασχάλιον Πυρ στην Ιερουσαλήμ: Μια Μελέτη της Τελετής του Αγίου Φωτός στον Ναό του Παναγίου Τάφου.)Ο Μουσουλμάνος Al-Farag ibn Salih από την Βαγδάτη, περί τον 10ο αι. Αναφέρεται από τον al-Biruni.Ο Μουσουλμάνος ιστορικός, ο al-Biruni, έτος 1000 μ.Χ.: «Οι Χριστιανοί έχουν ήδη σβύσει τα φανάρια τους και τις δάδες τους από πριν, και περιμένουν, μέχρι να δουν μια καθαρή λευκή φωτιά, που κάνει το κανδήλι να ανάβει. Με την φωτιά αυτή ανάβουν τα κανδήλια μέσα στα τεμένη και τους ναούς. Μετά γράφεται μια αναφορά προς τον Χαλίφη σχετικά με την ώρα που κατέβηκε η φωτιά.
Αν γινόταν αμέσως μετά την μεσημβρινή ώρα, αναμενόταν γόνιμη χρονιά, αλλά αν καθυστερούσε μέχρι την εσπέρα ή αργότερα, τότε θα αναμενόταν άγονη χρονιά. Η ίδια πηγή αναφέρει επίσης πως κάποιος κυβερνήτης είχε φέρει μαζί του ένα τεμάχιο χάλκινου σύρματος αντί φυτιλιού, για να μην μπορέσει να αναφλεγεί και να φανεί έτσι πως το όλο φαινόμενο απέτυχε. Όμως κατέβηκε το πυρ, και ο χαλκός πήρε φωτιά. Η κάθοδος αυτής της φωτιάς από ψηλά, σε μια μέρα που επαναλαμβάνεται μετά από συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, γίνεται αφορμή να μένουμε έκπληκτοι….» (Σχετ.:Krachkovsky I. «Holy Fire»(Αγιο Φως), σύμφωνα με την αφήγηση του al-Biruni και άλλων Μουσουλμάνων συγγραφέων του 10ου – 13ου αι. της Χριστιανικής Ανατολής, Τόμος 3. Έκδοση 3η, 1915 (στα Ρώσσικα). Χρονολόγιο του Μουσουλμάνου λόγιου, Al-Biruni (973 – 1048). Al Biruni / In the Garden of Science (Στον Κήπο της Επιστήμης)/ Reklam – Leipzig 1991. Αγγλική
Μετάφραση.)Χρονογράφος της εκκλησίας της Ρώμης Baroni, (ια’ αι.) γράφει πως Δυτικοί Χριστιανοί επισκεπτόμενοι την Ιερουσαλήμ είδαν το θαύμα, οταν το Μεγάλο Σάββατο τα κεριά κοντά στο Άγιο Κουβούκλιο άναψαν μόνα τους. Baroni, (Χρονικά), σελίδα 1304, όπισθεν.Ο Ali al-Kherevi μιλά για «την σκηνή με το Άγιο Πυρ, το οποίο οι άνθρωποι μπορούν να δουν, μέσα στην εκκλησία της Ιερουσαλήμ». (Krachkovskij I. JU. // Khristianskij Vostok. T.3. Vyp.3. Pg., 1915; Ch. Schefer, Description des lieux saints de la Galilée et de la Paléstine, (Περιγραφή αγίων τόπων ης Γαλιλαίας και της Παλαιστίνης) Génes 1881, σελ. 21. Cp. de Goeje, op. cit. 55, οπ. 4 θ Μεδνθκξβ , op. cit. (οεπεβξδ) 961.)Fulcher (Fulk) της Σαρτρ – στρατιωτικός ιερέας του πρώτου βασιλέα της Ιερουσαλήμ Βαλδουίνου (11ος – 12ος αι.) – έγραψε για ένα ατύχημα, όταν το Άγιο Φως δεν εμφανίστηκε μέχρι να απομακρυνθούν οι Λατίνοι μοναχοί και κληρικοί από την εκκλησία του Αγίου Κουβουκλίου. Avdulovsky F.M. Holy Fire Coming From Holy Sepulchre of Our God and Savior Jesus Christ on The Great Saturday in Jerusalem. (Το Άγιο Φως το Προερχόμενο από τον Πανάγιο Τάφο του Θεού και Σωτήρος Ημών Ιησού Χριστού κατά το Μεγάλο Σάββατο) Μόσχα, 1887, σελ. 37-41. (στα Ρώσσικα).Διαβάστε εδώ: Μιλούν για Άγιο Φως και δεν βλέπουν την τύφλα τους
Fulcher (Fulk) της Σαρτρ – στρατιωτικός ιερέας του πρώτου βασιλέα της Ιερουσαλήμ Βαλδουίνου (1101) – έγραψε για κάποια λαϊκή πίστη, πως σε περίπτωση μη εμφανίσεως του Αγίου Φωτός οι Μουσουλμάνοι απειλούσαν να αποδεκατίσουν όλους τους Χριστιανούς της Παλαιστίνης. Dmitrievsky A.A. The grace of Holy Fire on Holy Sepulchre on the Great Saturday. (Η Χάρις του Αγίου Φωτός επί του Παναγίου Τάφου το Μεγάλο Σάββατο) Αγ.Πετρούπολη, 1908, σελ. 96 (στα Ρώσσικα).Αρχιμανδρίτης Αρσένιος (1345 μ.Χ.). …Σύμφωνα με το έθιμο, ο Πατριάρχης τελεί την λιτή κοντά στο Άγιο Κουβούκλιο το μεσημέρι του Μεγάλου Σαββάτου, χάριν του Αγίου Φωτός. Ο Πατριάρχης ήρθε, και μαζί του ήταν ο Μητροπολίτης Γερμανός από την Αίγυπτο και ο Επίσκοπος Μάρκος της Δαμασκού… και ο Ηγούμενος Στέφανος από την Μονή του Αγίου Σάββα, μαζί με όλον τον κλήρο. Έκαναν την περιφορά του Τάφου του Κυρίου δύο φορές, και μετά την Τρίτη περιφορά τους, εμφανίστηκε πάνω από το Άγιο Κουβούκλιο ένα μικρό συννεφάκι.
Μετά άνοιξαν το Άγιο Κουβούκλιο και ο Πατριάρχης μπήκε μέσα, μαζί με τον Αρμένιο επίσκοπο, επειδή το σπήλαιο είχε γεμίσει από Άγιο Φως και όλα τα καντήλια που είχαν σβυστεί και ετοιμαστεί από την Μεγάλη Παρασκευή ήσαν αναμμένα. Ο Πατριάρχης άναψε κεριά από το Άγιο αυτό Πυρ, και από τον Πατριάρχη και ολόκληρο το εκκλησίασμα υψώθηκε μια μεγάλη κραυγή, με την εμφάνιση του Φωτός. Μετά από λίγη ώρα, τα κεριά που όλοι κρατούν για ευλογία, σβύστηκαν. Μετά ο Πατριάρχης άρχισε την Λειτουργία του Μεγάλου Σαββάτου. (Σχετ.: Επίσκοπος Αυξέντιος Φωτικής. Το Πασχάλιον Πυρ στην Ιερουσαλήμ:
Μια Μελέτη της Τελετής του Αγίου Φωτός στον Ναό του Παναγίου Τάφου.)Άγνωστος χρονικογράφος της εκκλησίας της Ρώμης (το κείμενο θα προστεθεί αργότερα) Steven Runciman, «Eastern schism» (Ανατολικό Σχίσμα), Oxford, 1955.Πάπας Ουρβανός Β’ Σε ομιλία του (υπάρχει γραπτή) πριν από τις Σταυροφορίες, στην πόλη Κλερμόν το 1095: «Και όμως, σε εκείνο το μέρος (σας λέω βέβαια κάτι που ήδη το γνωρίζετε) αναπαύθηκε ο Κύριος. Εκεί πέθανε για μας. Εκεί ετάφη. Πόσο πολύτιμος θα ήταν εκείνος ο πολυπόθητος και ασύγκριτος τόπος ταφής του Κυρίου, ακόμα και αν ο Θεός παρέλειπε να τελέσει εκεί το ετήσιό Του θαύμα!
Διότι, κατά τις ημέρες του Πάθους Του, όλα τα φώτα μέσα στο Άγιο Κουβούκλιο και γύρω από τον ναό τα οποία έχουν σβηστεί ανάβουν ξανά, με θεϊκή προσταγή. Ποιά καρδιά, αδελφοί μου, είναι τόσο πέτρινη ώστε να μην αγγίζεται από ένα τέτοιο θαύμα;» (Baldricus, in Gesta Dei per Francos. σελ. 87.)Ο Αρμένιος ιστορικός του 12ου αιώνα Ματθαίος Εδέσσης μας λέει πως το 1102 το Άγιο Φως αρνήθηκε να εμφανιστεί, αφού οι Φράγκοι είχαν αρπάξει τους Αγίους Τόπους από τους τοπικούς ιερείς, και είχαν βγάλει τους Έλληνες έξω από τα μοναστήρια με τις κλωτσιές.
Οι νεόφερτοι «πήραν το μήνυμα», και αποκατέστησαν τις ιδιοκτησίες. Το Φως εμφανίστηκε, με μια μέρα καθυστέρηση.Ο Αββάς Δανιήλ, ο οποίος ταξίδευε σοτυς Αγίους Τόπους την εποχή του πρίγκηπα Sviatopolk Iziaslavovich, όταν βασίλευε ο Βαλδουίνος Α’ στην Ιερουσαλήμ, λίγο μετά τις Σταυροφορίες, από το 1093 μέχρι το 1112.Ο Ibn-al’-Kalanisi (+1162) (χωρίς να είναι αυτόπτης μάρτυρας). Κατηγόρησε το θαύμα του Αγίου Φωτός, ως απάτη. (Σχετ.: Krachkovskij I. JU. «Blagodatnyj ogon’» po rasskazu al-Biruni i drugikh musul’manskikh pisatelej X-XIII vekov // Khristianskij Vostok. Spb., 1915, T. 111. Vyp. 3. S. 231-232. (στα Ρώσσικα))
Ο Θεοδώριχος, που έγραψε την αφήγησή του το 1172, λέει πως μερικές φορές, το Άγιο Φως εμφανιζόταν περίπου την πρώτη ώρα, άλλες φορές περίπου την Τρίτη, ή την έκτη, ή την ενάτη, ακόμα και την Εβδόμη Ώρα του Κανόνα. (Hvidt N.C. Miracles – Encounters Between Heaven And Earth (Θαύματα: Συναντήσεις Ανάμεσα Ουρανού και Γης) Gyldendal. σελ. 203-229.)Ο Gautier Vinisauf, Άγγλος χρονικογράφος, περιγράφει ένα περιστατικό που έχει σχέση με την κάθοδο του Αγίου Φωτός το 1187. Το 1187, οι Σαρακηνοί υπό την διεύθυνση του Σουλτάνου Salah ad-Din, πήραν τα Ιεροσόλυμα. Την χρονιά εκείνη, ο Σουλτάνος επιθύμισε να παρευρεθεί στον εορτασμό, αν και δεν ήταν Χριστιανός. Ο Gautier Vinisauf μας περιγράφει τι συνέβη: «Κατά την άφιξή του, το Άγιο Πυρ κατέβηκε αιφνιδιαστικά, και οι βοηθοί του ταράχθηκαν πολύ…. οι Σαρακηνοί, βλέποντας το φαινόμενο, είπαν πως η φωτιά που είχαν δει να κατεβαίνει είχε παραχθεί με απατηλά μέσα.
Ο Salah ad-Din, επιθυμώντας να ξεσκεπάσει την απάτη, έκανε το κανδήλι που είχε ανάψει με ουράνιο πυρ να σβύσει, όμως το κανδήλι άναψε πάλι, αμέσως. Το έσβυσε για δεύτερη φορά και τρίτη φορά, όμως αυτό άναβε και πάλι από μόνο του. Κατόπιν αυτού, ο Σουλτάνος κατασυγχυσμένος κραύγασε με προφητικό παραλήρημα: «Ε, ναι! Ή σύντομα θα πεθάνω, ή θα χάσω την Ιερουσαλήμ!» (Hvidt N.C. Miracles – Encounters Between Heaven And Earth (Θαύματα: Συναντήσεις Ανάμεσα Ουρανού και Γης) Gyldendal. σελ 203-229.)Ο al’-Djubari (+ 1242) (χωρίς να είναι αυτόπτης μάρτυρας).
Το βιβλίο του, που είναι αφιερωμένο στην εξήγηση διαφόρων μυστηρίων και φαινομένων, περιέχει ένα κεφάλαιο με τίτλο: «Ruse of monks when lighting fire in church of Resurrection». (Το κόλπο των μοναχών ότνα ανάβουν φωτιά στον Ναό της Αναστάσεως) (Σχετ.: Krachkovskij I. JU. «Blagodatnyj ogon’» po rasskazu al-Biruni i drugikh musul’manskikh pisatelej X-XIII vekov // Khristianskij Vostok. Spb., 1915, T. 111. Vyp. 3. S. 235-238. )Ο Ibn-al’-Djauzi (+ 1256) (χωρίς να είναι αυτόπτης μάρτυρας), συμπέρανε ότι υπάρχει κάποια μυστική πηγή φωτιάς, η οποία χρησιμοποιείται για να ανάψουν τα κεριά και τα κανδήλια.
(Σχετ.: Krachkovskij I. JU. «Blagodatnyj ogon’» po rasskazu al-Biruni i drugikh musul’manskikh pisatelej X-XIII vekov // Khristianskij Vostok. Spb., 1915, T. 111. Vyp. 3. S. 235-238. )Ο Άραβας γεωγράφος al-Kazvini (+ 1283) κάνει αρνητική κριτική για το Άγιο Φως. (Σχετ.: Krachkovskij I. JU. «Blagodatnyj ogon’» po rasskazu al-Biruni i drugikh musul’manskikh pisatelej X-XIII vekov // Khristianskij Vostok. Spb., 1915, T. 111. Vyp. 3. S. 235-238.)Οι Akhmed-ibn-al-Khariri, Ibn-al-‘Arabi, και Khadzhzhi-Khalif. (Πηγές και λεπτομέρειες θα προστεθούν εν καιρώ).Ο Jakut (+ 1299). (Σχετ.: Krachkovskij I. JU. «Blagodatnyj ogon’» po rasskazu al-Biruni i drugikh musul’manskikh pisatelej X-XIII vekov // Khristianskij Vostok. Spb., 1915, T. 111. Vyp. 3. S. 235-238.Ο Ιεροδιάκονος Ζωσιμάς, μοναχός της Λαύρας του Segieva, ο οποίος είχε ταξιδέψει στα Ιεροσόλυμα το 1420.Ο Paul Walther 1481. Το 148l, ήταν έθιμο να ανοίγονται οι πόρτες του Ναού της Αναστάσεως από Μουσουλμάνους, και τρεις ιερείς ή επίσκοποι να μπαίνουν μέσα στον Πανάγιο Τάφο του Χριστού.
Ο ένας ήταν από τους Έλληνες, ο άλλος από τους Αρμένιους και ο τρίτος από τους Αιθίοπες, και αυτοί έμεναν έγκλειστοι μέσα στο Κουβούκλιο για όσο χρόνο χρειαζόταν κανείς να απαγγείλει το Placebo (ειδική προσευχή;;;), περίπου 15-20 λεπτά. Το επόμενο πράγμα που παρατήρησε ο Walther, ήταν να βγαίνει ένας Αρμένιος επίσκοπος από τον Πανάγιο Τάφο, με ένα πύρινο φως, και, αφού άναψαν όλα τα φώτα, τα «έθνη» παρήλασαν τρεις φορές γύρω από το Άγιο Κουβούκλιο. Περιέχει (Σχετ.: Επίσκοπος Αυξέντιος Φωτικής.
Το Πασχάλιον Πυρ στην Ιερουσαλήμ: Μια Μελέτη της Τελετής του Αγίου Φωτός στον Ναό του Παναγίου Τάφου.)Τρύφων Korobeinikov, Μοσχοβίτης έμπορος που ταξίδεψε εκεί με συντροφιά, κατόπιν ειδικού διατάγματος του Μεγάλου Πρίγκηπα Ιωάννη Βασίλιεβιτς το 1583. Στο έργο Travels of Trifon Korabeinikov, 1593-1594. (Ταξίδια του Τρύφωνα Κοραμπεϊνικοφ) – Orthodox Palestinian collection (Ορθόδοξη Παλαιστινιακή Συλλογή) έκδοση 27η, Αγ. Πετρούπολη, 1888. (στα Ρώσσικα)O Vasili Jakovlevich Gagara. Sto: Βίος και Ταξίδια στην Ιερουσαλήμ και Αίγυπτο του Καζάνιου Vasili Jakovlevich Gagara (1634-1637). – Orthodox Palestinian collection (Ορθόδοξη Παλαιστινιακή Συλλογή), έκδοση 33η, Αγ. Πετρούπολη, 1891. (στα Ρώσσικα)Ο Henry Maundrell, Άγγλος στρατιωτικός ιερέας (1696). (Σχετ.: Επίσκοπος Αυξέντιος Φωτικής. Το Πασχάλιον Πυρ στην Ιερουσαλήμ: Μια Μελέτη της Τελετής του Αγίου Φωτός στον Ναό του Παναγίου Τάφου.)
Ο Πατριάρχης Νεκτάριος επιβεβαιώνει πως όταν είχε βρεθεί στα Ιεροσόλυμα, το Άγιο Φως το είχε πάρει από τον Πανάγιο Τάφο ο Πατριάρχης Παϊσιος. (Αρσενία Σουχάνοβα. Προσκυνήτρια (17ο μέρος). (στα Ρώσσικα)Ο άγαμος ιερέας Ιππόλυτος Vishensky. (Σχετ.: Traveling of celibate priest Ippolit Vishensky in Jerusalem, Sinai and Afon. (Τα ταξίδια του άγαμου ιερέα Ιππόλυτου Βισένσκυ στα Ιεροσόλυμα, το Σινά και τον Άθωνα) (1707-1709). – Orthodox Palestinian collection (Ορθόδοξη Παλαιστινιακή Συλλογή), Έκδοση 61η , Αγία Πετρούπολη, 1914. (στα Ρώσσικα)
Ο Lukjanov Ioann, Μοσχοβίτης ιερέας που περιόδευε κατά τα χρόνια της βασιλείας του Πέτρου Α’, από το 1710 μέχρι το 1711. (Avdulovsky F.M. Holy Fire Coming From Holy Sepulchre of Our God and Savior Jesus Christ on The Great Saturday in Jerusalem. (Το Άγιο Φως το Προερχόμενο από τον Πανάγιο Τάφο του Θεού και Σωτήρος Ημών Ιησού Χριστού κατά το Μεγάλο Σάββατο) Μόσχα, 1887, σελ. 37-41. (στα Ρώσσικα)Barsky V.G. (Plaki-Albov). Αντιόχειος μοναχός – πεζοπόρος προσκυνητής , μεταξύ 1724 και 1727. Avdulovsky F.M. Holy Fire Coming From Holy Sepulchre of Our God and Savior Jesus Christ on The Great Saturday in Jerusalem.
(Το Άγιο Φως το Προερχόμενο από τον Πανάγιο Τάφο του Θεού και Σωτήρος Ημών Ιησού Χριστού κατά το Μεγάλο Σάββατο) Μόσχα, σελ. 35-37. (στα Ρώσσικα)Κωνσταντίνος Volnez (1784). Γάλλος σκεπτικιστής. ‘Εκανε αναφορά στο θαύμα του Αγίου Φωτός και παρόμοια στοιχεία πίστεως. (Σχετ.: Επίσκοπος Αυξέντιος Φωτικής. Το Πασχάλιον Πυρ στην Ιερουσαλήμ: Μια Μελέτη της Τελετής του Αγίου Φωτός στον Ναό του Παναγίου Τάφου.)
Ο άγαμος ιερέας Μελέτιος, μοναχός του Ερημητηρίου του Σαρόφ, ο οποίος είχε ταξιδέψει εκεί μεταξύ 1793 και 1794. (στα Ρώσσικα)Διήγηση του Μητροπολίτη Διονυσίου περί της παράδοξης εμφάνισης του Αγίου Φωτός το 1799. (Avdulovsky F.M. Holy Fire Coming From Holy Sepulchre of Our God and Savior Jesus Christ on The Great Saturday in Jerusalem. (Το Άγιο Φως το Προερχόμενο από τον Πανάγιο Τάφο του Θεού και Σωτήρος Ημών Ιησού Χριστού κατά το Μεγάλο Σάββατο), Μόσχα. (στα Ρώσσικα)
