Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη,
στο «Μετά τα Φυσικά, 1049a.26, 1029a.20, 1036a.23», η αρχική κοσμική ύλη είναι αγέννητος, άφθαρτος, αόριστος, άγνωστος καθ’ αυτήν, νεκρά, άμορφος και έξωθεν κινούμενη. Τα τέσσερα αρχικά κοσμικά στοιχεία των φιλοσόφων της κοσμολογικής περιόδου, και δη του Εμπεδοκλέους, είναι οι εκδηλώσεις της αρχικής κοσμικής ουσίας.
Συμφώνως με τον Αριστοτέλη, στο «Φυσικά, 192a.16, 192b.18», «Μετά τα Φυσικά, 1072b.3», η σκόπιμος κίνηση προκαλεί μορφοπλασματική ενέργεια, δια της οποίας η κοσμική ύλη μεταβαίνει εκ της δυνατότητας «δυνάμει» εις την πραγματικότητα «ενέργεια», δια της οποίας λαμβάνουνε υπόσταση τα πράγματα δια της επί της ύλης κυριαρχίας του Είδους (Ιδέα), όπερ αποτελεί την έννοια, την ουσία, τον τελικό σκοπό και την δύναμη, ήτις πραγματοποιεί τον σκοπό αυτόν.
Στην Γη κυριαρχεί δύναμη δημιουργός των τελικών μορφών της ύλης, η Εντελέχεια (βλ. Αριστοτέλης «Μετά τα Φυσικά, 1092a.3, 1050a.22»), η οποία εξωτερικώς εκδηλώνεται κατά την σχέση των συστατικών στοιχείων προς άλληλα και εσωτερικώς ως ψυχή των έμβιων όντων. Θρεπτική εις τα φυτά, αισθητική και κινητική στα ζώα και νοητική στον άνθρωπο, στον οποίο αθάνατος και θείος είναι ο ποιητικός νους, όστις προέρχεται, ως θείον δώρο, έξωθεν (θύραθεν) και είναι αληθώς θείος : είναι το καθαρό Λογικό, ο Νους.
Ο θείος ούτος ξένος παρέχεται αφ’ εαυτού στον άνθρωπο, κατά την διάρκεια της ζωής και όταν το σώμα διαλύεται μετά την κυρίως ειπείν ζωή επιστρέφει προς τον καθολικό Νου, όστις είναι ο θεός και εν τω οποίο απορροφάται, κατά τον Αριστοτέλη στο «Περί ψυχής, 430a.17», «Περί γενέσεως και φθοράς, 736b.27»!
Εν τη λειτουργία του σύμπαντος σκοπός της κοσμικής ύλης είναι το Είδος και του σώματος η ψυχή, ήτις είναι εντελέχεια η πρώτη σώματος φυσικού δυνάμει ζωή έχοντος.
Ο Κόσμος είναι ενιαίο και καλώς διατεταγμένο σύνολο και μεταβαίνει ολονέν σε ανώτερα στάδια εξέλιξης.
Η προϊούσα αυτή εξέλιξη αποτελεί τον σκοπό της φύσεως, στον οποίο υπηρετούν όλοι οι επιμέρους σκοποί, διότι έκαστον ον δεν είναι μόνον σκοπός εαυτού, αλλά και μέσο προς πραγματοποίηση ανώτερων σκοπών, επί των οποίων πάλι στηρίζονται άλλοι έτι υψηλότεροι, ούτως ώστε πάντες συνεργάζονται προς πραγματοποίηση του ενός μεγάλου σκοπού, όστις είναι ο Κόσμος ως όλον.
Ούτω ολόκληρο το σύμπαν αποτελεί ιεραρχία σκοπών, εν τη οποία τόσο και επί μέρους όσον και το όλον τελεί εις διαρκεί εξέλιξη προς αεί ανώτερους σκοπούς.
Αλλά ποιος είναι ο ύψιστος και έσχατος σκοπός, προς τον οποίον κατατείνει ο Κόσμος ;;
Τούτο μανθάνουμε, λέγει ο Αριστοτέλης, εάν εξετάσουμε την σχέση Είδους και Ύλης κατά τα διάφορα στάδια της προς ανώτερους σκοπούς εξελίξεως.
Η ύλη υποχωρεί ολοένα περισσότερο όσο ανώτεροι είναι οι εκάστοτε πραγματοποιούμενες μορφές!
Συμβαίνει ότι και περί το έργο του καλλιτέχνη. Η ύλη από την οποία πλάττει τον ανδριάντα ή το άγαλμα, υποχωρεί αναλόγως προς το βαθμό της εμφανίσεως της μορφής/είδους/ιδέας, έως ότου δεν βλέπουμε πλέον εν τω μάρμαρο την ύλη, αλλά το καθαρό Είδος/Ιδέα/Μορφή!
Όπερ και σημαίνει ότι οι Έλληνες δεν ήταν ειδωλολάτρες αλλά ΙΔΕΟΛΑΤΡΕΣ!!
