Ο πληθυσμός των ατόμων που βρίσκονται στην τρίτη ηλικία έχει αυξηθεί σημαντικά τις τελευταίες δεκαετίες. Στην Ευρώπη το 1/4 των κατοίκων έχει ηλικία άνω των 60 ετών. Παρόλο που η διάρκεια ζωής έχει αυξηθεί, κυρίως λόγω της βελτίωσης της διαγνωστικής και θεραπευτικής προσέγγισης των ασθενειών, δεν είναι γνωστό αν τα προστιθέμενα χρόνια είναι καλής ποιότητας, αν δηλαδή τα άτομα αυτά ζουν χωρίς σημαντικά προβλήματα υγείας που να επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο ζωής τους.
Η γήρανση συνοδεύεται από περιορισμό των φυσιολογικών λειτουργιών του οργανισμού. Κάποιες από τις φυσιολογικές μεταβολές που εμφανίζονται με το πέρας της ηλικίας είναι η απώλεια της μυϊκής μάζας σώματος, η απώλεια οστικής μάζας, η ελαττωμένη κινητικότητα του γαστρεντερικού συστήματος, η μειωμένη λειτουργία του εγκεφάλου και του νευρικού συστήματος, η επιδείνωση της λειτουργίας των νεφρών και η ελάττωση της ικανότητας του καρδιαγγειακού συστήματος. Πολλά από τα προβλήματα που προκύπτουν λόγω αυτών των μεταβολών σχετίζονται και με την διατροφή καθώς μπορεί να επηρεάζουν την ικανότητα πρόσληψης ή απορρόφησης θρεπτικών συστατικών, να σχετίζονται με αυξημένες απαιτήσεις σε κάποια θρεπτικά συστατικά ή με ανάγκη περιορισμού κάποιων άλλων.
Ένα από τα προβλήματα που εμφανίζονται στην πλειονότητα των ηλικιωμένων ατόμων είναι η οστεοπόρωση, δηλαδή η δραματική μείωση της οστικής μάζας. Στις γυναίκες η απώλεια οστικής μάζας ξεκινά από την τέταρτη δεκαετία της ζωής τους ενώ στους άντρες από την έκτη. Καθώς η οστεοπόρωση αναπτύσσεται, τα οστά γίνονται σταδιακά πιο αδύναμα και προκαλούνται ευκολότερα κατάγματα. Λόγω της οστεοπόρωσης αλλά και της ηλικίας η επούλωση των καταγμάτων είναι πολύ δύσκολη. Δυστυχώς δεν υπάρχει τρόπος αντιμετώπισης της οστεοπόρωσης, μπορεί όμως να προληφθεί.
Τα γερά οστά θεμελιώνονται τα πρώτα χρόνια της ζωής όποτε και η πρόσληψη ασβεστίου θα πρέπει να είναι υψηλή, όμως αυτό που μπορούν τα μεγαλύτερης ηλικίας άτομα να κάνουν είναι να προλάβουν ή να περιορίσουν την μείωση της απώλειας της οστικής μάζας. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την ικανοποιητική πρόσληψη ασβεστίου που για τα άτομα άνω των 50 πρέπει να φτάνει τα 1200mg την ημέρα. Τροφές πλούσιες σε ασβέστιο είναι το γάλα και τα γαλακτοκομικά προϊόντα, το ψάρι, τα πράσινα λαχανικά, τα όσπρια, τα αμύγδαλα, τα ξερά σύκα και τα καρύδια, τροφές που θα πρέπει να περιλαμβάνονται στο καθημερινό διαιτολόγιο κάθε ατόμου και ιδιαίτερα των ηλικιωμένων.
Ένα φλιτζάνι γάλα ή γιαούρτι παρέχει περίπου 300mg ασβεστίου και γι’ αυτό συστήνεται η καθημερινή κατανάλωση 2 μερίδων γαλακτοκομικών ώστε να επιτευχθεί τουλάχιστον το 50% της πρόσληψης ασβεστίου. Ταυτόχρονα με την αύξηση της πρόσληψης ασβεστίου θα πρέπει να περιοριστούν και οι παράγοντες εκείνοι που σχετίζονται με μείωση στην απορρόφηση του. Για παράδειγμα το αλκοόλ, η καφεΐνη και τα φυτικά και οξαλικά οξέα δεσμεύουν το ασβέστιο και το αποβάλλουν μέσω των ούρων. Τα φυτικά οξέα βρίσκονται κυρίως στα δημητριακά ολικής αλέσεως και τα οξαλικά οξέα σε κάποια λαχανικά όπως σπανάκι, παντζάρια, σέλινο, μελιτζάνες και μπάμιες. Αυτά τα τρόφιμα δεν χρειάζεται να αποφεύγονται αλλά πρέπει η κατανάλωσή τους να μην γίνεται παράλληλα με την κατανάλωση κάποιας καλής πηγής ασβεστίου. Για παράδειγμα, τα άτομα που επιθυμούν να προσλάβουν την μέγιστη δυνατή ποσότητα ασβεστίου από το γάλα συστήνεται να το καταναλώνουν σκέτο και όχι μαζί με καφέ ή με δημητριακά ολικής άλεσης τα οποία όμως μπορούν να καταναλώσουν μετά από διάστημα περίπου μίας ώρας, οπότε και έχει ολοκληρωθεί η διαδικασία απορρόφησης του ασβεστίου.
Οι συχνότερες παθήσεις στα ηλικιωμένα άτομα είναι οι καρδιαγγειακές. Μεγάλο ποσοστό των ατόμων άνω των 60 ετών εμφανίζει υψηλά επίπεδα χοληστερόλης και τριγλυκεριδίων και αυξημένη αρτηριακή πίεση ενώ δεν είναι λίγα τα άτομα που έχουν ήδη παρουσιάσει κάποιο καρδιακό επεισόδιο. Λόγω των σύγχρονων ιατρικών μεθόδων και της έγκαιρης νοσηλείας πλέον τα άτομα που έχουν υποστεί έμφραγμα ή εγκεφαλικό μπορούν να επιβιώσουν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Αυτό όμως σημαίνει ότι για το υπόλοιπο της ζωής τους θα πρέπει να έχουν την κατάλληλη ιατρική, φαρμακευτική και διαιτητική αγωγή ώστε να προλάβουν ένα επόμενο και πιθανόν σοβαρότερο επεισόδιο.
Τα ηλικιωμένα άτομα με καρδιαγγειακά προβλήματα θα πρέπει να ακολουθούν το πλάνο της μεσογειακής διατροφής όπως άλλωστε συστήνεται και για τις υπόλοιπες ηλικιακές ομάδες. Η κατανάλωση κόκκινου και επεξεργασμένου κρέατος, τηγανητών και ζωικού λίπους θα πρέπει να αποφεύγεται ώστε να περιοριστεί η πρόσληψη κορεσμένων λιπαρών. Απαραίτητη είναι η κατανάλωση ψαριών 1-2 φορές την εβδομάδα λόγω της περιεκτικότητας τους σε ω-3 λιπαρά οξέα που μειώνουν τα επίπεδα της χοληστερόλης. Το κύριο λίπος της διατροφής θα πρέπει να είναι το ελαιόλαδο που δρα προστατευτικά για την καρδιά λόγω της περιεκτικότητας του σε μονοακόρεστα λιπαρά. Απαραίτητη είναι και η καθημερινή κατανάλωση φρούτων, λαχανικών και δημητριακών ολικής άλεσης, τα οποία λόγω της υψηλής περιεκτικότητας σε φυτικές ίνες βοηθούν την μείωση της χοληστερόλης.
Επιπλέον, τα φρούτα και τα λαχανικά λόγω της υψηλής περιεκτικότητας σε κάλιο συμβάλλουν στην μείωση της αρτηριακής πίεσης. Η προσθήκη αλατιού στο φαγητό θα πρέπει να περιοριστεί και να αποφεύγονται τα αλμυρά τρόφιμα ώστε να επιτευχθεί μείωση της αρτηριακής πίεσης, κάτι που στα ηλικιωμένα άτομα είναι δυσκολότερο λόγω της σκλήρυνσης των αγγείων. Η κατανάλωση αλκοόλ θα πρέπει να είναι μέτρια. Συστήνεται 1 ποτηράκι κρασί καθημερινά, κατά προτίμηση κόκκινο που είναι πλούσιο στις ισχυρές αντιοξειδωτικές ουσίες φλαβονοειδή.
Μία ακόμα χρόνια ασθένεια που εμφανίζουν πολλά ηλικιωμένα άτομα είναι ο σακχαρώδης διαβήτης, ο οποίος εμφανίζεται μετά τα 40 αλλά διαρκεί μέχρι το τέλος της ζωής. Ο σακχαρώδης διαβήτης τύπου 2 δεν θεραπεύεται πλήρως μπορεί όμως να ελεγχθεί ώστε το άτομο να έχει μία απόλυτα φυσιολογική ζωή. Το κύριο μέσο ελέγχου του σακχαρώδη διαβήτη είναι η διατροφή, η οποία θα πρέπει να είναι ισορροπημένη περιλαμβάνοντας όλες τις ομάδες τροφίμων. Ένα διαβητικό άτομο θα πρέπει να έχει μικρά και συχνά γεύματα, τα οποία θα περιλαμβάνουν υδατάνθρακες, πρωτεΐνες και λίπος σε ισορροπημένες ποσότητες. Η αποφυγή γλυκών ή ζυμαρικών δεν είναι απαραίτητη καθώς όλα τα τρόφιμα μπορούν να καταναλωθούν με μέτρο. Τα άτομα που χρησιμοποιούν ινσουλίνη θα πρέπει να είναι εκπαιδευμένα στο θέμα της διατροφής ώστε να γνωρίζουν πότε και τι πρέπει να φάνε ανάλογα με τα επίπεδα σακχάρου και τον τύπο ινσουλίνης που χρησιμοποιούν. Στα ηλικιωμένα άτομα, τα οποία πολλές φορές δεν μπορούν ούτε να αυτοεξυπηρετηθούν είναι απαραίτητη η αρωγή ενός συγγενικού ατόμου που θα φροντίζει για την διατροφή του.
Συχνές είναι και οι γαστρεντερικές παθήσεις και κυρίως η δυσκοιλιότητα. Για την αντιμετώπιση της συστήνεται η κατανάλωση φυτικών ινών και νερού και η φυσική δραστηριότητα. Όμως, για πολλά ηλικιωμένα άτομα η φυσική δραστηριότητα είναι δύσκολη λόγω έλλειψης ασφαλών χώρων αλλά και κινητικών προβλημάτων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα πολλά ηλικιωμένα άτομα να καταφεύγουν σε χρήση καθαρτικών, τα οποία όμως ο οργανισμός συνηθίζει και στην συνέχεια δεν μπορεί να λειτουργήσει ελλείψει τους. Γι’ αυτό τα άτομα αυτά θα πρέπει να ενθαρρύνονται έστω και για μία μικρή βόλτα με τα πόδια ή για εναλλακτικές μορφές άσκησης όπως το κολύμπι.
Τα περισσότερα ηλικιωμένα άτομα επίσης λόγω των προβλημάτων υγείας λαμβάνουν αρκετά φάρμακα. Στους ηλικιωμένους παρουσιάζονται συχνά παρενέργειες από τα φάρμακα, οι οποίες επηρεάζουν την διατροφική τους κατάσταση. Αν επιπλέον, η διατροφή τους δεν είναι η ενδεδειγμένη, τότε τα προβλήματα γίνονται εντονότερα. Τα φάρμακα μπορεί να επηρεάσουν την απορρόφηση των θρεπτικών συστατικών λόγω της δράσης τους στην έκκριση των ενζύμων της πέψης και στην έκκριση του γαστρικού οξέος.
Πολλά φάρμακα εμποδίζουν την μετατροπή βιταμινών από την ανενεργή στην ενεργή τους μορφή, ενώ άλλα δημιουργούν σύμπλοκα με τα θρεπτικά συστατικά εμποδίζοντας έτσι την απορρόφησή τους. Στην περίπτωση που ένα φάρμακο επηρεάζει την απορρόφηση ενός θρεπτικού συστατικού και λαμβάνεται για μεγάλο χρονικό διάστημα, τότε και τα αποθέματα του συστατικού αυτού στον οργανισμό μπορεί να μειωθούν δραματικά. Γενικά, τα συστατικά που επηρεάζονται περισσότερο από τις φαρμακευτικές αγωγές είναι οι βιταμίνες, τα μέταλλα και τα ιχνοστοιχεία. Για παράδειγμα πολλά διουρητικά φάρμακα προκαλούν αποβολή καλίου και ασβεστίου. Επίσης αρκετά φάρμακα μειώνουν την όρεξη ή προκαλούν ναυτία ή εμετό. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την μειωμένη κατανάλωση τροφής από το ηλικιωμένο άτομο που μπορεί να οδηγήσει σε έντονη απώλεια βάρους και καχεξία. Τα άτομα που λαμβάνουν φάρμακα για μεγάλο χρονικό διάστημα θα πρέπει να είναι ενημερωμένα από τον γιατρό τους για τις πιθανές αλληλεπιδράσεις και την πιθανή ανάγκη αλλαγών στην διατροφή τους.
Τέλος, συχνά τα ηλικιωμένα άτομα εμφανίζουν παθήσεις που επηρεάζουν την δυνατότητα πρόσληψης τροφής και έχουν ως αποτέλεσμα την μη επιθυμητή μείωση του βάρους και την καχεξία. Τα περισσότερα άτομα της τρίτης ηλικίας για παράδειγμα έχουν προβλήματα μάσησης και επομένως αποφεύγουν κάποιες τροφές όπως το κρέας και τα φρούτα. Συχνές επίσης είναι και οι ψυχιατρικές διαταραχές όπως η άνοια και η κατάθλιψη που μπορεί να οδηγήσουν σε ανορεξία ή και άρνηση κατανάλωσης τροφής. Επίσης, πολλά ηλικιωμένα άτομα δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να αγοράσουν τα τρόφιμα που τους είναι απαραίτητα. Όλα τα παραπάνω μπορεί να οδηγήσουν σε σημαντικές ελλείψεις θρεπτικών συστατικών και επιδείνωση της υγείας αυτών των ατόμων, καθώς η καλή θρεπτική κατάσταση είναι απαραίτητη για την αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας.
Η συμβολή ενός διαιτολόγου κρίνεται απαραίτητη καθώς είναι ο ειδικός που μπορεί να ενημερώσει το άτομο για τον τρόπο βελτίωσης της θρεπτικής του κατάστασης ανάλογα με τα προβλήματα υγείας που εμφανίζει.
